De campagne van het Netwerk Duurzame Mobiliteit draait in 2022 om gedragsverandering en daagt mensen uit hun mobiliteitsgedrag over een andere boeg te gooien.
Dit is artikel 2 van 3 artikels waarin we schetsen wat ons mobiliteitsgedrag bepaalt, welke types maatregelen gedragsverandering kunnen teweeg brengen en hoe we een gewijzigd mobiliteitsgedrag duurzaam maken.
- Artikel 1 - De mens is een raar dier: wat bepaalt ons mobiliteitsgedrag?
- Artikel 2 - Daag de irrationele mens uit: welke maatregelen zijn er om het mobiliteitsgedrag te veranderen?
- Artikel 3 - Naar een mobiliteitscultuur: Kunnen we een duurzaam gewijzigd mobiliteitsgedrag garanderen?
Nu we weten hoe mobiliteitsgedrag bepaald wordt kunnen we analyseren welke maatregelen er zijn om onze mobiliteitskeuzes te veranderen. Wat kunnen we doen om verplaatsingsgedrag te beïnvloeden?
Honing en azijn
Ruwweg kunnen we 2 grote types maatregelen onderscheiden: “the stick and the carrot” of in een eerder Vlaamse metafoor: honing en azijn.
Het ene type maatregelen ‘verleidt’ het individu om voor een bepaald type vervoermiddel te kiezen, het andere type maatregelen ‘straft’ het individu wanneer ze een ‘verkeerde’ keuze maken. Gezien mobiliteit levensnoodzakelijk is en ook een mensenrecht is, is het louter straffen niet maatschappelijk aanvaardbaar. Een beweging zoals de gele hesjes heeft ook aangetoond dat enkel het fiscaal aanpakken van (duurzame) mobiliteit niet tot het gewenste resultaat leidt.
Politiek is het verleiden tot het gewenst mobiliteitsgedrag veel eenvoudiger dan het straffen van ongewenst mobiliteitsgedrag. Om iedereen te overtuigen zijn er echter ook meer dwingende maatregelen nodig, omdat we onze gewoonten niet gemakkelijk aanpassen. Neem het voorbeeld van roken in een café, iets wat voor 2011 voor velen nog de gewoonste zaak van de wereld was. We hadden toen kunnen suggereren om eerder buiten te gaan staan en kunnen communiceren over de gevaren van passief roken. Maar met het verbod op binnen roken in cafés kwam er veel sneller verandering, en veranderde zelfs al snel de sociale norm. Het is dus belangrijk het juiste evenwicht te vinden tussen belonen en straffen, honing en azijn, “sticks and carrots”. Dat evenwicht vinden we ook terug in de mobiliteitsdonut.
De verschillende maatregelen spelen in op andere gedragsdeterminanten. Het is belangrijk om bij elke maatregel vooraf te zien welke gedragsdeterminant je benadert om het effect ervan te maximaliseren.
Honing
Er bestaan verschillende types honingmaatregelen:
- Infrastructuur
Veruit de meest bekende maatregel is het voorzien van weginfrastructuur voor duurzame weggebruikers. Dit kan heel wat vormen aannemen: een fiets- of voetpad, (beschermde) oversteekplaatsen, fietsenstallingen, busbanen, schuilhuisjes, parkeerplaatsen voor deelwagens, … In een aantal gevallen kun je met infrastructuur tegelijk honing- en azijnmaatregelen bewerkstelligen. Een fietsstraat is niet alleen honing, meer plaats voor de fiets, maar ook azijn, een snelheidsbeperking en verbod om fietsers in te halen. - Aanbod duurzame vervoermiddelen
Verhogen van frequentie en/of capaciteit van het openbaar vervoer, een nieuwe tram- of buslijn, aanbieden van een deelsysteem (fietsen, steps, auto’s …) - Financiële incentives
Beloningen geven aan mensen die voor een duurzaam vervoermiddel kiezen (fietsvergoeding, terugbetaling openbaar vervoer, aanbieden gratis openbaar vervoer, terugbetaling deelabonnement …).
Het subsidiëren van (bijkomend) aanbod openbaar vervoer of deelmobiliteit. - Educatie en sensibilisering
Bijkomende communicatie en/of campagnes proberen mensen te overtuigen om voor duurzame vervoerswijzen te kiezen. Educatie kan gericht zijn op gedragsverandering (bijvoorbeeld de 7 km-club) of op informeren. Educatie zonder flankerend beleid is echter gedoemd te mislukken.
Opvallend aan de honingmaatregelen is dat de kostprijs meestal door de overheid gedragen wordt en niet door de individuele gebruiker. Er worden dus middelen aan de maatschappij onttrokken om een maatschappelijke doelstelling (dat kan klimaatimpact, file, … of iets anders zijn) te behalen. Onrechtstreeks betaalt de belastingbetaler dus voor deze honingmaatregelen en kun je deze als een vorm van herverdeling beschouwen. De overheid kan ook specifieke belastingen heffen om honingmaatregelen te nemen. In Frankrijk bestaat de zogenaamde ‘versement transport’, een belasting opgelegd aan ondernemingen, waar bijvoorbeeld in de regio rond Duinkerken gratis openbaar vervoer mee georganiseerd wordt.
Niet alle honingmaatregelen zijn positief. Salariswagens of subsidies voor elektrische personenwagens zijn voorbeelden van maatregelen die mobiliteit voor een bepaalde doelgroep goedkoper maken, maar niet noodzakelijk naar de beste vorm van mobiliteit sturen. Ondertussen genereren ze ook een Mattheuseffect omdat ze mensen met de hoogste inkomens disproportioneel bevoordelen..
Azijn
Azijnmaatregelen kun je in 2 grote categorieën opdelen.
- Financiële maatregelen
Dit kan een kilometerheffing zijn, of een tolheffing, een parkeertarief of een spitstarief op het openbaar vervoer. Wie toch voor dat type mobiliteit kiest, zal dat in hun portemonnee voelen. - Toegangsbeperkende maatregelen
Deze bestaan onder verschillende vormen: een voetgangerszone, een zone 30, een circulatieplan, een Lage EmissieZone of simpelweg het beperken van de capaciteit door bijvoorbeeld een rijstrook op te heffen of toeritdosering in te voeren. Overigens zijn onveilige of ontbrekende fietspaden ook voorbeelden van een azijnmaatregel. Sommige fietspaden zijn enkel aantrekkelijk als trainingparcours voor veldrijders, niet om naar het werk te fietsen of godbetert, er je kinderen langs te sturen.
Een aandachtspunt bij azijnmaatregelen is sociale rechtvaardigheid. Bepaalde doelgroepen worden soms harder getroffen. Bij financiële azijnmaatregelen zijn dat vaak mensen met een beperkter budget die geen beroep kunnen doen op alternatieven (bvb. wie een nachtshift op een industrieterrein doet kan geen beroep doen op openbaar vervoer).
Een typisch verschijnsel bij azijnmaatregelen wordt weergegeven in de zogenaamde Goodwin curve (P. Goodwin, keynote speech at the IET Seminar on Road Pricing 2007, 22-23 May 2007, Birmingham). Deze geeft aan dat het draagvlak voor een azijnmaatregel afneemt naarmate de invoering ervan nadert. Na de implementatie neemt het draagvlak weer toe wanneer de voordelen van de maatregel duidelijk worden en de individuele weerstand groter bleek dan de ondervonden negatieve effecten. Bij de invoering van de tolfheffing in Stockholm bleek bijvoorbeeld dat de tijd gewonnen doordat er minder files waren ruimschoots de kosten van de tolheffing overtroffen.
"/"