TANSTAAFL!

08.01.2019

“There ain’t no such thing as a free lunch!” schreef sci-fi-auteur Robert Heinlein in ‘The moon is a harsh mistress’. De oorsprong van de uitdrukking is terug te vinden in 19e-eeuwse Amerikaanse saloons. De klanten kregen ‘s middags een free lunchom te zorgen dat ze het etablissement niet verlieten om op een andere plek te gaan eten. Ze kregen dan vooral zoute snacks, zodat hun drankgebruik nog toenam. Uiteindelijk was de kostprijs van de aangeboden gratis lunch voor de tooghangers veel hoger dan ze planden uit te geven.

 

Gratis bestaat niet

Neoliberale economen claimden de uitdrukking TANSTAAFL om opportuniteitskosten te omschrijven. Milton Friedman gebruikte het acroniem TANSTAAFL als titel voor zijn boek uit 1975. “Gratis bestaat niet” is de Vlaamse versie die we regelmatig te horen krijgen. In onze mobiliteitssector gaat het dan meestal over openbaar vervoer. In een niet zo ver verleden was openbaar vervoer op bepaalde plaatsen (Hasselt) of voor bepaalde doelgroepen (65+’ers) gratis. Je hoeft geen genie te zijn om te beseffen dat iemand (de rest van de bevolking, jij en ik dus) voor de kosten daarvan opdraait. Ondertussen zijn we het er min of meer mee eens dat de maatschappelijke baten, zoals het uit het isolement halen van bepaalde bevolkingsgroepen, niet opwegen tegen de maatschappelijke kosten, zoals het veroorzaken van overconsumptie. Tegenover een kwalitatief aanbod mag best een redelijk prijskaartje staan. Toch is het handig zo nu en dan een uitzondering te maken. Bepaalde bevolkingsgroepen kunnen dankzij sociale correctiefactoren genieten van een voordelig tarief en zo toegang krijgen tot mobiliteit. Ook gemeenten of bedrijven kunnen hun mobiliteitsbeleid kracht bijzetten en voor inwoners of werknemers een inspanning leveren in een derdebetalerssysteem, in dat geval betaalt een derde het gelag.

TANSTAAFL!

Alleen de zon schijnt voor niets

‘Alleen de zon schijnt voor niets’ is nog zo’n Vlaamse TANSTAAFL-versie. In de context die Heinlein schetst, schijnt zelfs de zon niet voor niets: ze bezorgt de maanbewoners dodelijke straling en hitte, waardoor het leven op de maan en onafhankelijkheid van de aarde geen evidentie is.

Toch klinkt de lokroep voor free lunches nog steeds en vaak komt die uit onverwachte hoek. “Gratis parkeren” is een vaak gehoorde vraag van middenstand en werkgevers. Gratis parkeren wil zeggen minder inkomsten, die de gemeente ergens anders moet vinden. Nochtans is parkeerbeleid het belangrijkste instrument van een gemeente om mobiliteit te sturen en om de ongewenste effecten van te veel auto’s in het centrum te vermijden: files, ongevallen en vuile lucht, … Daarnaast leidt het afschaffen van betalend parkeren niet tot meer klanten, daar bestaat ondertussen voldoende (en wetenschappelijk) bewijs voor. De aantrekkingskracht van de gemeente of stad is een veel belangrijker factor om bezoekers en klanten te lokken en betalend parkeren is een instrument om dat waar te maken. Winkeliers en horeca letten dus best op dat zij niet zelf opdraaien voor de free lunch die ze hun klanten willen geven, wanneer die klanten kiezen voor de meer aantrekkelijke buurgemeente.

Een andere free lunch vinden we in de e-commerce. Gratis levering en terugzending zijn daar de standaard. Toch staat daar een serieuze kost tegenover, zowel voor de ondernemer (loon van de bezorger) als voor de maatschappij, die maatschappelijke kost zou zelfs 45.000 euro per dag bedragen in België. Opnieuw ten gevolge van files, ongevallen en vuile lucht. De enige reden dat deze dienst op dit ogenblik gratis aangeboden wordt, is de sterke concurrentie op de markt. De verliezen die op dit ogenblik gemaakt worden, worden dan in de toekomst ruimschoots gecompenseerd wanneer er slechts een beperkt aantal aanbieders overblijven. Op dat ogenblik zal de consument dubbel en dik mogen betalen voor alle free lunches die ons vandaag door de strot geduwd worden.

De volgende keer dat je iets gratis aangeboden krijgt, denk dan aan wat Heinlein schreef: This air isn’t free, you pay for every breath.” Deze lucht is niet gratis, je betaalt voor elke ademteug. In tegenstelling tot op de maan figuurlijk te interpreteren. Voorlopig toch.

 

Deze column door Miguel Vertriest verscheen het eerst in Verkeersspecialist 247 van juni 2018, een uitgave van Wolters Kluwer.